Islahat Fermanı, Kırım Savaşı sonrasında Rusya’nın ve Batılı Devletlerin gayrimüslim tebaaya yönelik yeni hak ve hürriyetler verilmesini istemeleri sonrasında 1856 yılında ilan edilmiştir.

Fermanın ele aldığı temel konu Müslümanlarla gayrimüslimlerin eşitliğidir. Fermanın esas konusu gayrimüslimlere verilen hak ve imtiyazlardır. Buna göre:
– Müslim ve gayrimüslim bütün Osmanlı tebaası, kanun önünde eşit olacaktı.
-Patrikhanede yeni meclisler kurulacak, meclislerin aldığı kararlar Bâbıâli tarafından tasdik edildikten sonra yürürlüğe girecekti.
-Patrikler ömür boyu bu makama seçileceklerdi.
-Şehir ve kasabalarda bulunan kilise, manastır, okul ve hastane gibi yerlerin tamir veya yeniden yapılmasına izin verilecekti.
– Irk, din, dil farkı gözetilmeden mezhepler arasındaki üstünlük kaldırılacak, bir başka ifadeyle hiçbir mezhep diğerinden üstün sayılmayacaktı.
-Hiç kimse din veya mezhep değiştirmeye zorlanmayacaktı.
-Devlet hizmetine, askerlik görevine ve okullara, bütün tebaa eşit olarak kabul edilecekti.
-Hapishaneler ıslah edilecek, işkence ve angarya kaldırılacaktı.
-Hıristiyanlardan alınan haraç ve cizye kaldırılacaktı.
-İmparatorluk içinde bulunan her toplum okul açabilecekti.
– Bütün tebaanın eşit ve serbest bir şekilde ticarî ve ekonomik girişimlerde bulunması sağlanacaktı.
-Mahkemeler açık olacak, keyfî cezalar verilmeyecekti.
-Müslümanlar ile gayrimüslimler arasındaki davaları görmek üzere muhtelif mahkemeler kurulacaktı. Bu mahkemelerde isterlerse gayrimüslimlerde şahitlik yapabileceklerdi.
-Vergiler eşit alınacak, iltizam usulü kaldırılacaktı.
Hem hükümetin hem de gayrimüslimlerin istemediği “askerlik hizmeti” meselesi Hıristiyanlardan bedel ödeme karşılığı askerlik yapmamaları ile çözüme kavuşturulmuştur.
Genel olarak ferman gayrimüslim halkı ilgilendiren, onların hak ve hürriyetlerini düzenleyen, halk arasında etnik ve dinî farklılıklara dayalı muameleleri ortadan kaldıran bir belge niteliğindedir.
Islahat Fermanı ile gayrimüslimlerin sahip olduğu hakların ve imtiyazların genişletilmesi, bağımsızlık hareketleri için uygun bir zemin oluşturmuştur. Bu fermanla yeni özgürlük alanları ortaya çıkmış, gayrimüslimler kamu hizmetine girebilmeleri, askerî ve mülkî okullara kabul edilmeleri ve kendi aralarındaki uyuşmazlıkların kendi dinî otoritelerince çözüme kavuşturulabilmesi gibi yeni haklar kazanmışlardır.
Islahat Fermanıyla verilen bu haklar ve imtiyazlar, gayrimüslimler tarafından devletin de siyasî nüfûzunu ve gücünü kaybetmesiyle, Fransız İhtilali sonrasında yaygınlaşan milliyetçilik akımının etkisi ve Batılı Devletlerin müdahale ve destekleriyle kendi siyasal bağımsızlıklarını kazanmasına yönelik olarak kullanılmış, bu da devletin çöküş sürecini hızlandırmıştır.
Islahat Fermanı’nda Tanzimat Fermanı’ndan farklı olarak eğitime özel bir yer ayrılmıştır. Gayrimüslimlere kültürel bağımsızlık, okul açma hakkı, Türk okullarına giriş hakkı gibi haklar verilmiştir. Bu haklardan geniş ölçüde yararlanan gayrimüslimler, başta İstanbul olmak üzere birçok yerde özel okullar açmışlardır.
Gayrimüslimler bu hususta Batılı Devletlerin de yardım ve desteğini alarak, açtıkları okulların sayısını artırmışlar, Batılı Devletlerin emperyalist emelleri doğrultusunda hareket ederek devletin çöküş sürecini hızlandırmada aktif rol oynamışlardır.
Netice itibariyle söylemek gerekirse: Islahat Fermanı ile gayrimüslim azınlıklara çok geniş haklar verilmiş, verilen bu haklar neticesinde Batılı Devletlerin kendi siyasî ve iktisadî çıkarlarını, azınlıklar vasıtasıyla korumalarına imkan hazırlayarak Osmanlı Devleti’nin çöküş sürecini hızlandırmıştır.

Araştırmacı Tarihçi Mehmet Deri’ye ait bir çalışmadır. Konuyla ilgili daha geniş bilgiler için www.tarihonline.com adresine bakabilirsiniz.