Osmanlı Devletinde “Vezirlik ve Vezirler” konusu hakkında www.hayhay.net üzerinde bilgi vermeye devam ediyoruz. Bu yazımızda da Vezirlerin görev, tayin, sorumluluk, yetki, gelir ve servetlerine dair ayrıntılara yer veriyoruz.
1- Göreve Tayinleri
Vezir, “padişah tarafından göreve getirilir ve yine padişahın iradesiyle görevden men edilirdi. İlk dönem vezirlerinin çoğu sancak beyliği, beylerbeyilik ve kadıaskerlik gibi değişik makamlarda görev yaparak bu mertebeye yükselirlerdi. İlk yıllarda vezir olabilmek için uzun süre sancak beyliği yaptıktan sonra, Rumeli beylerbeyiliği makamına gelmek gerekiyordu. Daha sonra bu şart kaldırılarak eski hizmetlerine bakılmaksızın rast gele vezirlik verildi.
Vezir-i azam padişahın bir fermanı ile vazifeye başlardı. Bu usul uzun süre devam etmiştir. Vezirlerin, vezirlik simgesi olarak padişah tarafından verilen üç tuğları vardı.Daha önceki bazı İslam devletlerinde de olduğu gibi, vezir-i azam’a hil’at giydirilir ve kendisine üzerinde sultanın adı yazılı bulunan mühr (mühr-i hümayun) ile divit takımı teslim edilir ve kılıç kuşatılırdı.
Vezir-i azamın tayin ve azlini belirleyen sembol mühr-i hümayundu. Onun padişah tarafından kendisine verilmesi ile tayin edilmiş, alınması ile de azledilmiş olurdu. Vezir-i azamın azli veya ölümü halinde genellikle ikinci veya üçüncü vezirler tayin edilirdi. Bazen diğer vezirlerin hatta eyalet vezirlerinin de bu göreve tayin edildikleri görülmüştür. Nitekim makbul İbrahim Paşa, Has odabaşılıktan vezirliğe yükselmiştir.
Sadr-ı azamlara mühr-i hümayun ya Divan-ı Hümayun’a gönderilerek veya huzura kabul edilmek suretiyle verilirdi. Eğer sadarete davet edilen vezir, İstanbul dışında ise ve Anadolu’dan geliyorsa Üsküdar’da Mehmed Paşa köşkünde ziyafet çekilmek adetti. Eğer yeni sadr-ı azam Rumeli tarafından geliyorsa yemeğin mahalli Eyüp’te Bahariye’deki Sahilsaray yani Büyük Yalı idi. Sadr-ı azam Üsküdar’a veya Damad Paşa’ya gelişinde yemeklik mahalline kadar gelmesi için padişahın göndermiş olduğu ata binmesi ve yemeklik mahallinden saraya kadar gitmek için de sadaret kaymakamının takdim eylediği ata binmesi kanundu.
Devlet erkanı kendisini Davutpaşa’da karşılarlar ve Mehmed Paşa köşkünde istirahat ettikten sonra Bahariye yalısına gelir ve sonra Şeyhü’l-islam’la birlikte saraya gider ve mühr-i hümayunu aldıktan sonra biri sade ve diğeri serasere kaplı iki samur kürk giyerdi.
Daha sonra solak, peyk ve Divan-ı Hümayun çavuşlarından oluşan alayla Bab-ı Asafi veya Paşa Kapısı denilen sadr-ı azam konağına gelirdi.
Böylece Paşa kapısına (Bab-ı Aliye) gelen yeni sadrazam, evvela Şeyhü’l-islam ve sonra vezirler, kaptanpaşa, kazaskerler, ulemadan teşrifata dahil olanlarca tebrik olunurdu.
Sadr-ı azam tayininden üç gün sonra padişah tarafından sadr-ı azama hitaben yazılmış olan bir Hatt-ı Hümayunla, at gönderilirdi. Hatt-ı hümayun yapılması icap eden işler hakkında umumi bir direktif mahiyetinde idi.
Evvelce vezir değil iken vezaretle doğrudan doğruya sadr-ı azam olanlara vezaret beratı da verilmek kanundu. Çünkü vezir olmayan sadrazam olamazdı. Bu makama gelenler içinde tecrübeli, işgüzar, kıymetli, fazl ve kemal sahibi, siyasi ve idari işlerde kiyasetleri ve görüşleri yüksek şahsiyetler bulunduğu gibi, tecrübesiz, cahil, liyakatsiz, lakayt ve acemi olanlar da vardı.
2-Yetki ve Sorumlulukları
Vezir-i azam padişahın adına karar veren, bu yüzden emirleri padişahın iradesi sayılan ve padişahtan sonra gelen en üstün siyasi karar organıydı. Sadece vezir, Şeyhülislam ve kazaskerlerin tayin ve azillerinde ayrıca idam cezalarında padişahın muvafakatı alınır, onun dışında tayin, terfi, azil gibi tüm devlet işlerinden birinci derecede vezir-i azam sorumlu idi. Sadr-ı azam aynı zamanda hükümet reisi sıfatıyla Divan-ı Hümayun’a da başkanlık ederdi. Fatih Kanunnamesinde vüzeranın ve ümeranın başı olduğu, cümlenin ulusu, bütün işlerin mutlak sorumlusu olduğu, devlet teşkilatında herkesten önde geldiği belirtilmiştir. XVII. yüzyılın ikini yarısına ait Tevkii Kanunnamesinde ise, din ve devlet işleri, saltanat nizamının sağlanması, hadd (şeriatça verilen ceza), kısas, hapis, nefiy (sürgün), tazir (sözlü uyarı), siyaset cezalarının icrası, dava dinleme, şer’i ve örfi kuralları uygulama, zulmün bertaraf edilmesi, ülkenin idaresi, eyalet, sancak, tımar, tevliyet, imamet, hitabet v.s. tevcihi, hulasa bütün ilmiye ve seyfiye mensuplarının verilmesi konusunda bizzat Sahib-i Devlenin adına vekil-i mutlak olduğu belirtilmiştir. Vezir-i azamın yetkileri Kanunnamelerde bu kadar geniş ifade edilmişse de en güçlü sadrazam bile padişahın mutlak hakimiyetini tanıyıp bunu üzerlerinden atamamışlardır.
Vezir-i azamlar savaş esnasında padişah maiyetinde bulunurlardı. Padişahın seferi terk etmeleri üzerine onlara vekaleten ordu başkomutan vekili olarak savaşa gitmeye başladılar. Bu durumda vezir-i azam serdar-ı ekrem unvanını alırdı. Seferde bulunan vezir-i azamın yapacağı harcamalardan dolayı hesap sorulmaz ve her türlü tayin, azil ve idam kararlarını kendileri verebilirdi. Yani padişahım sahip olduğu her türlü yetkiye sahipti. Vezir-i azamlar seferde bulundukları zaman yerlerine bir vekil bırakırlardı. Buna Sadaret Kaymakamı veya Kaymakam-ı Rikab-ı Hümayun adı verilirdi. Bu zat tamamen vezir-i azam yetkileriyle donatılmış olup, bütün devlet işlerini kanun çerçevesinde fermanlarla yapar ve divanı toplardı. Alamet olarak vezir-i azamın mührünü taşırdı.
Vezir-i azamlar padişaha yazı ile olan maruzatlarına, yazılan yazının çeşidine göre telhis (özetleme) veya takrir ( Bab-ı Ali’ye gönderilen yazı) denilirdi.
Vezir-i azamlar böylesine ağır yetkilerini çeşitli divanlarda kullanırlardı. Bunlardan ilki Vezir-i azam Konağı’nda yapılan ve Salı ile Perşembe günleri toplanan İkindi Divanı, Çarşamba günleri de İstanbul ve bilad-ı selase (üç şehir ; Galata, Eyüp, Üsküdar) kadılarının katılmasıyla Çarşamba Divanını toplardı. Ayrıca Cuma günleri sabah namazından sonra düzenlenen ve halkın çeşitli meselelerini dinlediği Cuma Divanı vardı. Hükümdar payitahttan ayrıldığı zaman vezir-i azamı yerine kaymakam olarak bırakırdı. Divan-ı Hümayun, vezir-i azam başkanlığında toplanan en önemli divan olmakla birlikte bu divan padişah divanı idi.
3- Gelir ve Servetleri
Vezir-i azamlar gelir bakımından büyük imkanlara sahip olup, bunların başlıca gelirlerini kendilerine tahsis edilen hass’lar teşkil ederdi. Fatih Kanunnamesinde vezir-i azamların gelirlerinin 1.200.000 akçe olduğu tespit edilmiştir. Bunun yanı sıra ganimetlerden de pay alıyorlardı. Ayrıca verilen hediyeler de gelirleri içerisinde önemli bir yekun teşkil etmekteydi. Bunlarla birlikte vezir-i azamların XVI. yüzyılda toplam geliri 2.400.000. akçeye baliğ oluyordu.
XIII. yüzyıldan sonra ise, has yerine vezirlere imdad-ı hazeriye ( eyalet valilerinin ödeneği için barışta konulan vergi) ve imdad-ı seferiye ( savaş giderleri için alınan vergi) adlı bulundukları yerin geliri tahsis olunmuştu . Bazı eyaletler ise berveçhi muhassıllık tevcih olunurdu . O zaman, vezir o şehrin hazineye olan borcunu iltizam edip, devletin hakkını çıktıktan sonra kalanını kendileri alırlardı. Bu fena uygulamayla devleti arkalarına alarak halkı soyup soğana çevirirlerdi. Vezirlere bir yer bu şartla ve hayat şartıyla tevcih olunursa buna berveçhi malikane denirdi. Bu usul sayesinde bazı nüfuzlu vezirler bu bölgelere yerleşip adeta yarı müstakil hale gelirlerdi.1843 senesinde sadr-ı azamlara hazineden maaş tahsis olunarak eski usul kaldırılmıştır. Ayrıca vezir-i azamın gelirleri arasında padişaha gelen peşkeş (hediye) ve haraçtan da bir kısmını verirlerdi. Vezir-i azam yapacağı tayinlerde de caize(armağan)ismiyle bir para da alırdı. Örneğin vali tayinlerinden 18. asırda 15.000 kuruş, Defterdar ve Yeniçeri ağalarının tayininden 25.000 ‘er kuruş, gürük emini tayininden de 30.000 kuruş caize alırlardı. Şayet vezir-i azam, tekaütlük(emeklilik) isterse senede 150.000 akçe ile tekaüt edilirdi. XVI. yüzyılın sonlarında vezir-i azam tekaüt olursa 250-300 bin akçe ile, diğer vezirler ise 200.000 akçe ile tekaüt edilirlerdi.
Osmanlı vezir-i azamları içinde Rüstem Paşa, Hoca Sinan Paşa ve Nasuh Paşa servet itibari ile tabakadan gelenlerdendi. Örnek olarak Rüstem Paşa’nın servetine bakacak olursak vefat ettiği zaman 1.100 köle, 2900 at, 1106 deve, 780.000 altın, 5000 dikilmiş kaftan ve elbise, 1100 altın üsküf (eşik tahtası), 203 divit, 2000 kıt’a cebe ve cevşen (zırh, savaş elbisesi), 600 gümüş kemer, 500 murassa (kıymetli taşlarla bezenmiş) altın eğer, 1500 gümüşlü togulga, 133 çift altın üzengi, 760 murassa kılıç, 1000 kadar gümüşlü sebeş ( yük hayvanı, gemi)idi ve bu servetin tahminen 11.200.000 akçe olduğu belirtilmiştir. Bu da zamanına göre hükümdarlara mahsus fevkalade bir servetti.
Bazı vezir-i azamların bu servetlerine karşılık bazıları da başa baş idare ederlerdi. Mesela on beş sene en debdebeli zamanında sadrazamlık yapan Sokullu Mehmed Paşa’nın öyle geniş serveti yoktu. Sadrazamlar içinde vefatlarından sonra aile ve çocukları sıkıntı çekenler de vardı. Meşhur Kuyucu Murad Paşa, borçla geçiniyordu.
4-Görev Süreleri
Vezir-i azamların memuriyet süreleri, onların vazifelerindeki başarıları ile hükümdar tarafından tutulmalarına bağlı idi. Bu bakımdan içlerinde dört hafta gibi çok kısa bir süre bu makamda kalanlar olduğu gibi 20 yıl bulunanlar da vardır.
Vezir-i azamlar vazifelerinden ya eceliyle veya hükümdar tarafından azledilmek veyahut ta öldürülmek suretiyle uzaklaştırılırlardı. Bir cürümden dolayı azledilse, kapıcıbaşılık rütbesiyle bir mahalde ikamete memur olurdu. Katli mucip bir suç işlese, vezaretine hürmeten hakaret görmez, hoş tutulur, idamı sırasında bile kendisine tuzim (saygı) edilirdi. Lakin, bu halin istisnaları da olmuştur.
1 İsmail Hakkı Uzunçarşılı , Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı , İstanbul 1955 , s. 111.
2 “Vezir” M.E.B.İ.A., XIII., s. 313.
3 Halaçoğlu, a.g.e., s. 12.
4 Kazıcı, a.g.e., s. 144-145.
5 Halaçoğlu, a.g.e., s. 12.
6 Mithat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lugatı, İstanbul 1986, s. 192.
7 Şükrü Karatepe, “Devlet Yönetimi”, Osmanlı Dünyayı Nasıl Yönetti, İstanbul 1994, s. 53.
8 Halaçoğlu, a.g.e., s.4.
9 Sertoğlu, a.g.e., s.359.
10 Mehmet İpşirli, “Osmanlı Devlet Teşkilatı”, Osmanlı Devleti Tarihi I, İstanbul 1999, s.163-164.
11 Kazıcı, a.g.e., s.151.
12 Sertoğlu, a.g.e., s. 289.
13 Kazıcı, a.g.e., s. 151.
14 Şükrü Karatepe, “Osmanlılarda Devlet Yönetimi”, Osmanlı Ansiklopedisi I, İstanbul 1994, s. 95-96.
15 “Vezir”, M.E.B.İ.A., XIII, s.313.
16 Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi II (Osmanlı Dönemi 1300-1566), Ankara 1990, s. 310.
17 “Vezir”, M.E.B.İ.A., XIII, s.313.
18 İpşirli, a.g.m., s.164.
19 Uzunçarşılı, Merkez ve Bahriye Teşkilatı, s. 120.
20 Karatepe, “Devlet Yönetimi”, s. 54.
21 Sertoğlu, a.g.e., s. 288.
22 İpşirli, a.g.m., s. 164.
23 Yusuf Halaçoğlu, “Osmanlı Devlet Teşkilatı”, D.G.B.İ.T., XII, İstanbul 1990, s. 320.
24 Uzunçarşılı, Merkez ve Bahriye Teşkilatı, s. 132.
25 “Vezir”, M.E.B.İ.A., XIII, s. 314.
26 “Vezir”, M.E.B.İ.A., XIII, s. 314.
27 Sertoğlu, a.g.e. , s. 358.
28 Bu konuda daha fazla bilgi için bakınız; Uzunçarşılı, Merkez ve Bahriye Teşkilatı, s. 164., “Vezir”, M.E.B.İ.A. XIII, s. 314.
29 “Vezir”, M.E.B.İ.A. XIII, s. 314.
30 Sertoğlu, a.g.e., s. 358.